Μαθήματα τέχνης πίσω από τα κάγκελα

Οι νιφάδες του χιονιού χορεύουν σαν τρελές στο μικρό δρομάκι που χωρίζει τις γυναικείες από τις ανδρικές φυλακές Κορυδαλλού. Παρτέρια με τσουκνίδες και αγριόχορτα, κάγκελα, ψηλοί τοίχοι, σκοπιές, αστυνομικοί σε εγρήγορση και βαριά διάθεση. Εχουν συμπληρωθεί μόνο λίγες ημέρες από τότε που έπεσαν νεκροί οι δύο συνάδελφοί τους. Μια νεαρή κοπέλα βγαίνει συνοδευόμενη από 4 -5 ενστόλους, τα χέρια της είναι δεμένα πίσω από την πλάτη της με χειροπέδες, οι γονείς την περιμένουν έξω –κοκαλωμένοι από το κρύο– για ένα ύστατο φιλί πριν από τη μεταγωγή, το πρόσωπό της σφίγγεται. Σκηνές κινηματογραφικές. Σε χρόνο και ένταση.
Μπαίνουμε στην είσοδο των ανδρικών φυλακών. «Δικηγόροι;», μας ρωτάει ο φρουρός. «Δημοσιογράφος και φωτογράφος από την εφημερίδα “Καθημερινή”. Πάμε στο Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας των Φυλακών, να καλύψουμε τα μαθήματα εικαστικών», απαντάμε. Κινητά, κασετόφωνο παραμένουν στην είσοδο, η φωτογραφική μηχανή περνάει μαζί μας.  Η πόρτα κλείνει με θόρυβο πίσω μας και μπαίνουμε στα ενδότερα, παρέα με τον διευθυντή του Σχολείου Γιώργο Ζουγανέλλη. Περνάμε κάτω από την επιγραφή «Οι ευχές του Χριστού και της Παναγίας είναι μαζί σας». Μόνο στη φυλακή συνειδητοποιείς την απόλυτη δύναμη του ήχου: κάγκελα που σέρνονται και σφαλίζουν, σκόρπιες φράσεις στον ασύρματο, βήματα στον διάδρομο, πνιγηρή σιγή.
Περνάμε ένα μικρό κήπο, «εδώ φέρνουμε τα παιδιά μας όταν πάνε “εκδρομή”, αλλιώς βγαίνουν κάθε μέρα σε ένα πολύ μικρότερο προαύλιο με μπασκέτα», μας εξηγεί χρησιμοποιώντας τον τρυφερό όρο «παιδιά» και όχι «κρατούμενοι». Φτάνουμε στο Σχολείο που είναι σε ξεχωριστή πτέρυγα. Οι υποφωτισμένοι διάδρομοι έχουν έργα ζωγραφικής από παλαιότερους και νέους μαθητές. Στέκομαι μπροστά σε ένα που έχει μια ξενόγλωσση ευδιάκριτη υπογραφή στο κάτω μέρος του. Απεικονίζει δύο γυναικείες φιγούρες δίπλα στη θάλασσα και τους στίχους του Ρίτσου: «Λιγνά κορίτσια στο γιαλό μαζεύουνε τ’ αλάτι σκυφτά πολύ, πικρά πολύ – το πέλαο δεν το βλέπουν». Υστερα κοιτάζω από το παράθυρο της τάξης. Η καθηγήτρια στο μέσον, περιτριγυρισμένη από καμιά δεκαριά θρανία. Οι μαθητές σκυφτοί, κοντοκουρεμένοι όπως τα πιτσιρίκια στην Ελλάδα της δεκαετίας του ’50. Με αθλητικές φόρμες, τζιν, πουλόβερ, σνίκερς λες και θα πήγαιναν για τρέξιμο, σε ένα μέρος που δεν μπορείς ούτε να επιταχύνεις το βήμα σου.
Οι περισσότεροι είναι πολύ νέοι. «Μέσος όρος ηλικίας στον Κορυδαλλό είναι τα 28 χρόνια», μας ενημερώνει ο διευθυντής του Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας. «Απευθυνόμαστε στους τροφίμους –είτε είναι υπόδικοι είτε βαρυποινίτες– που έχουν τελειώσει το Δημοτικό και θέλουν να συνεχίσουν στο Γυμνάσιο. Προσφέρουμε όλα τα μαθήματα, από Ιστορία και Μαθηματικά μέχρι ηλεκτρονικούς υπολογιστές, καθώς και μαθήματα ζωγραφικής. Λειτουργούμε σαν κολυμπήθρα, συγκεντρώνοντας μαθητές από όλες τις πτέρυγες, με διαφορετικές ποινές, εθνικότητες. Εδώ δεν έχει σημασία αν είσαι “παλιοκαραβάνα” ή νέος έγκλειστος, τι έγκλημα έχεις κάνει, αν είσαι “Ελληναράς” ή Αλβανός. Είσαι ισότιμος μαθητής. Ολοι το σέβονται και ποτέ δεν είχαμε προβλήματα τα τελευταία έξι χρόνια της λειτουργίας μας. Εχουμε συμβόλαιο τιμής με τα παιδιά και το τηρούν». Η φυλακή έχει 2.200 κρατούμενους και στο σχολείο φοιτούν περίπου 60. Κάποιοι φτάνουν μέχρι το απολυτήριο, όπου ευτυχώς δεν αναγράφεται η λέξη «φυλακή». Πριν από λίγες ημέρες, μάλιστα, ανακοινώθηκε ότι ένα από τα βραβεία της Ελληνικής Μαθηματικής Εταιρείας το πήρε ένας τρόφιμος των φυλακών Αυλώνα.
Μπαίνουμε στην αίθουσα, γίνονται οι συστάσεις. Τα «παιδιά» είναι σαν αγρίμια με γλυκό, πονεμένο βλέμμα που δεν συναντάς έξω από τη φυλακή. Δεν είναι σπασμένος τσαμπουκάς, αλλά κάτι πολύ βαθύτερο, μια παγωμένη θλίψη που ρέει σε κάθε ματιά. Παρατηρώ τα χέρια τους. Μεγάλα δάχτυλα με αφύσικο κόκκινο χρώμα, σαν να τα έχουν βουτήξει στο χιόνι. Κρατούν άτεχνα το μολύβι με τη μαλακή μύτη για να σχεδιάσουν ένα φαγιούμ, από φωτοτυπία στην κόλλα. Παιδεύονται να τραβήξουν μια γραμμή, σαν τα πρωτάκια που μαθαίνουν την αλφάβητο. Είναι, όμως, προσηλωμένα και δεν το βάζουν κάτω. Η καθηγήτρια εξηγεί με μαλακό, ήρεμο τόνο πάνω από το κεφάλι του καθενός. Μια παρουσία καταπραϋντική. Στον τοίχο κρεμασμένη μια αφίσα με τη φωτογραφία ενός γαλαξία και τη φράση «Αγγίξτε το απέραντο μεγαλείο του ουρανού», σε απόλυτη αντιδιαστολή με το παράθυρο που έχει κάγκελα.
Ομορφες εικόνες, βάλσαμο στο μυαλόΚάθομαι δίπλα στον Σεργκέι από τον Καύκασο. Ετών 34, κάθειρξη 16 χρόνια, ληστεία. Με κούρεμα μόικαν και λευκό κοριτσίστικο δέρμα, με κοιτάζει κατευθείαν στα μάτια: «Οταν ήμουν έξω, ήθελα να πάω σχολείο αλλά δεν προλάβαινα. Εκανα διάφορες δουλειές. Τώρα που είμαι φυλακή, γράφτηκα εδώ. Για να μάθω γράμματα. Να μην τρελαθώ. Να κρατάω το μυαλό μου απασχολημένο. Μ’ αρέσει η ζωγραφική. Πριν από λίγο καιρό, κάναμε έκθεση με έργα μας στην Πινακοθήκη Πειραιά και θέμα την Οδύσσεια. Ζωγράφισα τον Οδυσσέα με την Κίρκη».
Ο Χρυσοβαλάντης είναι 35 ετών. Είναι υπόδικος. Παντρεύτηκε στην εφηβεία, σήμερα έχει 4 παιδιά και 7 εγγόνια. Το φαγιούμ που ζωγράφισε μοιάζει με τη νεκρική χρυσή μάσκα του Φίλιππου του Μακεδόνα. «Είχα απωθημένο να μάθω να ζωγραφίζω. Εδώ μέσα πρέπει να παραμένεις νηφάλιος και το σχολείο με βοηθάει αφάνταστα. Κάνεις ένα λάθος και η κοινωνία σε στέλνει σε ένα μέρος όπου ζεις με άλλους κακοποιούς και βελτιώνεις το ταλέντο στην εγκληματικότητα. Αντί να καθαρίσεις, μπλέκεις χειρότερα. Εγώ επιλέγω τις παρέες μου, κάθομαι στο κελί και διαβάζω την Αγία Γραφή. Οσο λιγότερα έχω με τους άλλους, τόσο καλύτερα».
Ο 27χρονος Βαγγέλης γεννήθηκε στην Αλβανία και μεγάλωσε στο Περιστέρι. Καταδικάστηκε 9 χρόνια για μια υπόθεση ναρκωτικών: «Οσοι είναι έξω δεν έχουν ιδέα τι θα πει να είσαι μέσα. Φτάνεις στο μηδέν. Και βέβαια, μετανιώνεις. Εχεις όλο το χρόνο να σκεφτείς τι έκανες, ξανά και ξανά. Το Σχολείο αυτό είναι η ελπίδα μου. Με κάνει να αισθάνομαι ότι είμαι έξω. Οταν τελειώνουν τα μαθήματα, γυρίζω στην κόλαση. Ζωγραφίζοντας, φέρνω στο μυαλό όμορφες εικόνες και μετά τις βλέπω στο χαρτί. Σας παρακαλώ, γράψτε να μετρούν τα μεροκάματα του σχολείου όσο κι εκείνα που κερδίζεις αν δουλεύεις στο σιδηρουργείο ή στο ξυλουργείο. Και πείτε μου πότε θα βγει η εφημερίδα να μου την φέρουν οι γονείς μου».
Ο Νico είναι Αλβανός που μεγάλωσε στο Λονδίνο. Δεν μιλάει καθόλου ελληνικά. Τον ρωτάω πώς έμπλεξε και με αποστομώνει: «Long story!». Εχει μπροστά του μια φωτογραφία του τρίχρονου γιου του, στην αγκαλιά του. Τον ζωγραφίζει σε ένα πίνακα με αξιοθαύμαστο ταλέντο. «Μου λείπουν αφάνταστα και αυτός και η γυναίκα μου. Είναι στο Λονδίνο και δεν έρχονται να με δουν. Είναι ακριβό και το τηλέφωνο. Οταν τον ζωγραφίζω, είναι σαν να τον αγγίζω. Μαθαίνω ελληνικά στο σχολείο. Δεν έχω και κάτι καλύτερο να κάνω».
Η καθηγήτρια Κατερίνα Καρούσου έχει κερδίσει τον σεβασμό και την αγάπη όλων: «Τελείωσα την ΑΣΚΤ και εργάστηκα σε δημόσια και ιδιωτικά σχολεία. Εκανα αίτηση να με διορίσουν εδώ στο Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας της φυλακής. Αν ο εκπαιδευτικός είναι λειτουργός, εδώ το αισθάνεται στο πετσί του. Εχεις την πραγματική δύναμη να δώσεις κάτι στους μαθητές, όχι παρηγοριά, αλλά ουσία. Στην αρχή γύριζα στο σπίτι με αφόρητη θλίψη. Τώρα έχω μάθει τα χούγια τους, τις διαθέσεις τους και μπορώ να τους χειριστώ καλύτερα. Εδώ είμαστε όλοι κοντά. Δεν είναι κρατούμενοι, είναι μαθητές. Ξεχνάμε τι έχει γίνει και αυτό τους ανακουφίζει αφάνταστα. Μου φέρονται σταράτα και το εκτιμώ. Καμιά φορά τους πιέζω να μάθουν πράγματα, αλλά στο τέλος τους αρέσει. Οι περισσότεροι ζωγραφίζουν τοπία που συνδέονται με την ελευθερία, την ανάσα, την ελπίδα, σαν να βρίσκονται έξω από τη φυλακή».
Εργαστήρια θεάτρου και μουσικήςΕπισκεφθήκαμε άλλα δύο «εργαστήρια» μουσικής και θεάτρου. Ονομάζονται «πρότζεκτ» και είναι μαθήματα επιλογής, μία φορά την εβδομάδα. Διδάσκουν οι καθηγητές των μαθηματικών, οι φιλόλογοι κ. λπ., που έχουν κι άλλες δεξιότητες και γνώσεις. Μιλήσαμε με τους εκπαιδευτικούς: Βιβή Πετεινάτου, Τάσο Δρίτσο, Χρήστο Κανάβη και Βίκυ Τσικλέα. Στο μουσικό πρότζεκτ, τα παιδιά έβλεπαν βίντεο με κρουστά. Ο Δημήτρης από την Αλβανία είναι μουσικός της ραπ. Εγραψε ένα τραγούδι για τη φυλακή λίγο πριν τον συλλάβουν. «Σαν να το ήξερα, μου λέει», καθώς μου γράφει τη διεύθυνση στο YouTube για να τ’ ακούσω.
Στο θεατρικό μάθημα, οι συμμετέχοντες γράφουν μια σκηνή, ο καθένας από μια φράση. Εχουν μελετήσει από Ντάριο Φο «Δεν πληρώνω - δεν πληρώνω» μέχρι το «Ρόδα, τσάντα και κοπάνα» του Δαλιανίδη. Είδαν μάλιστα και τον Ισοβίτη του Αρκά στην τηλεοπτική σειρά της ΕΡΤ.
Φεύγουμε με βήματα βαριά. «Στο Σχολείο της Φυλακής αναπτύσσεται η ισότητα. Και η αδελφοσύνη», μας λέει ο Γιώργος Ζουγανέλλης ξεπροβοδίζοντάς μας. Από το τρίπτυχο, λείπει η ελευθερία. Κοιτάζω από το παράθυρο και βλέπω το προαύλιο με την μπασκέτα. Μια ζωγραφισμένη σιδερένια μπάλα σπάει νοερά τον τοίχο. Εξω ακόμα χιονίζει.
Aναδημοσίευση από την Καθημερινή.